4. قرض ‏الحسنه در حدیث

در منابع حدیثی شیعی و سنّی، احادیث فراوانی در مورد "قرض" دیده می‏شود. با توجه به تبیین شایسته "قرض"، در سیره پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهو ائمه معصومین علیهم‏السلام، مسلمانان رفته رفته درک صحیحی از "قرض حسن" پیدا کردند. قرض، پیش از دوران نبوت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز در جامعه آن روز عربستان و دیگر جوامع رایج بوده است. البته با توجه به آیات قرآنی و نیز احادیث و نوشته‏های تاریخ‏نویسان، برمی‏آید که قرض رایج در آن زمان با قرض مورد تأیید مکتب اسلام، فرق داشته است. قرضی که در آن زمان‏ها داده می‏شد، بیشتر از نوع "ربوی" بود و سرمایه‏داران بیشتر از این رهگذر، در پی سود بیشتر بودند تا انجام یک کار خیر و گره‏گشایی از گرفتاری دیگران. پس از ظهور اسلام، با توجه به روح آموزه‏های اسلامی که برای احیای ارزش‏های انسانی وضع شده بود، ضروری بود مسئله "قرض" نیز در کنار بسیاری از مسائل دیگر، با نگاهی نو مطرح شود. روایات و آیات موجود در مورد این عمل نیک، بیان می‏کنند که قرض "حسن"، نه تنها به حل بسیاری از گرفتاری‏های مردم کمک می‏کند، بلکه یک رفتار ارزشی و مؤثر در خودسازی و شکوفایی فردی و اجتماعی است. درست در نقطه مقابل قرض ربوی که نابودکننده روح ایثار و برادری و برابری و بسیاری از فضایل انسانی است؛ قرض حسن، احیاگر ارزش‏های دینی و انسانی همانند ایثار، عطوفت و مهربانی است. اکنون برای پی بردن به جنبه‏های گوناگون فرهنگ قرض حسن در منابع روایی، به حدیث‏های گردآوری شده در این زمینه می‏پردازیم.

1.     شتاب در کارهای خیر با قرض دادن

علی علیه‏السلام فرمود: وَ إذَا وَجَدْتَ مِنْ اَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَدا حَیْثُ تَحْتَاجُ إلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إیَّاهُ وَ اَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلا تَجِدُهُ وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسَتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَومِ عُسْرٍ لَکَ.3 اگر نیازمندی را یافتی که قدرت بر دوش نهادن زاد و توشه‏ات را تا قیامت دارد و در فردای محشر که به آن توشه نیازمند شدی، در اختیارت بگذارد، وجودش را غنیمت بدان و زاد و توشه‏ات را بر دوشش بگذار و در حالی که قدرت افزودن زاد و توشه را بر دوشش داری، تا بتوانی اضافه کن. چه بسا با از دست رفتن فرصت، چنین شخصی را به روز دارندگی بجویی و نیابی. اگر کسی از تو وام خواست، وامش ده تا در روز تنگ‏دستی‏ات ادا کند. امام حسین علیه‏السلام فرمود: واعْلموا اَنَّ حَوائِجَ الناسِ اِلَیْکم مِنْ نِعَمِ اللّه‏ِ عَلَیْکُمْ فَلا تَمَلّوا النِّعَمَ فَتُحوّلّ نِقَما... .4 نیازهای مردم به شما از نعمت‏های خداوند بر شماست. هر گز از آن خسته و غمگین نشوید، وگرنه به نقمت و بلا تبدیل می‏شود. امام صادق علیه‏السلام فرمود: قَرْضُ المُؤْمِنِ غَنِیمَةٌ وَ تَعْجِیلُ خَیرٍ اِنْ أیْسَرَ اَدَّاهُ وَ إنْ ماتَ احْتُسِبَ مِنَ الزَّکَاةِ.5 قرض دادن به مؤمن، غنیمت و شتاب کردن در خیر است؛ زیرا اگر مؤمن دستش باز شد، آن را برمی‏گرداند و اگر هم از دنیا برود، جزو زکات قرض‏دهنده به شمار می‏آید. بنا بر، این احادیث، مسلمان باید از فرصتی که برایش پیش می‏آید، بیشترین استفاده را ببرد تا با قرض دادن مقداری از دارایی‏اش، گرهی از مشکل برادر مسلمانش را بگشاید و با رفتار نیک خود، زمینه برکت و رحمت خداوندی را فراهم آورد. فرمایش حضرت علی علیه‏السلامنشان می‏دهد که گرچه یک فرد توان‏مند امروز وضع خوبی داشته باشد، شاید در آینده، به کمک دیگران نیازمند شود یا حتی اگر نیازمند کمک مالی مردم نباشد، برای آخرت خود به یاری و گذشت خداوند و بندگانش از گناهان و کوتاهی‏های او نیازمند شود. ازاین‏رو، کمک به بندگان در شرایط نیازشان و دادن قرض به آنها و مدارای پس از آن، همگی می‏توانند بهترین فرصتی باشند که انسان مؤمن از آنها به زیبایی بهره گیرد.

2.     جلب روزی با قرض دادن

امام صادق علیه‏السلام فرموده است: لاتُمانِعُوا قَرْضَ الْخَمِیرِ وَ الْخُبْزِ وَ اقْتِبَاسَ النَّارِ فَاِنَّهُ یَجْلِبُ الرِّزْقَ عَلَی اَهْلِ الْبَیْتِ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ مَکَارِمِ الأَخْلاقِ.6 از قرض دادن خمیر و نان و ابزارهای آتش افروختن به یکدیگر خودداری نکنید؛ زیرا [قرض] برای اهل خانه روزی جلب می‏کند و از مکارم اخلاق است. در نگاه نخست، کسانی که از قرض دادن سر باز می‏زنند، می‏پندارند با قرض دادن، چیزی از آنان کاسته می‏شود، در حالی‏که این‏گونه نیست و خود عمل "قرض" سبب روزی بیشتر می‏شود. چه بسا تنها، کمی قرض دادن و داشتن اندک روحیه‏ای در دست‏گیری از نیازمندان، سبب عنایت فراوان الهی شود و راه رسیدن رزق و روزی انسان را فراهم آورد.

3.     ذخیره‏ای برای آخرت

رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: وَ مَنْ أَقْرَضَ أَخاهُ الْمُسْلِمَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ دِرْهَمٍ أَقْرَضَهُ وَزْنَ جَبَلِ أُحُدٍ مِنْ جِبَالِ رَضْوَی وَ طُورِ سَیْنَاءَ حَسَنَاتٌ.7 هر که به برادر مسلمانش قرض دهد، به هر درهمی که قرض می‏دهد به وزن کوه احد و کوه‏های رضوی و سینا، برای او حسنه خواهد بود. امام علی علیه‏السلام نیز فرموده است: وَ اِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوا فِیکَ بِهِ غَدا حَیْثُ تَحْتَاجُ اِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ.8 اگر نیازمندی را یافتی که قدرت بر دوش نهادن زاد و توشه‏ات را تا قیامت دارد و در فردای محشر که به آن نیازمند شدی در اختیارت بگذارد، وجودش را غنیمت بدان ... و اگر کسی از تو وام خواست، وامش ده تا در روز تنگ‏دستی‏ات ادا کند. امام باقر علیه‏السلام از رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل می‏کند که فرمود: مَنْ قَرَضَ النَّاسَ قَرَضُوهُ وَ مَنْ تَرَکَهُمْ لَمْ یَتْرُکُوهُ. قِیلَ: فَأصْنَعُ مَاذَا یَا رَسُولَ اللّه‏ِ، قَالَ اَقْرِضْهُمْ مِنْ عِرْضِکَ لِیَوْمِ فَقْرِک.9 هر که به مردم قرض دهد، به او قرض می‏دهند و هر کس آنها را ترک کند، از او دست برنمی‏دارند. کسی گفت: پس ای رسول خدا چه کنم؟ فرمود: از آبروی خود برای روزگار تهی‏دستی به آنان قرض بده. با توجه به سه حدیث بالا، می‏توان پی برد که هرچه انسان، کار خیر انجام دهد، خداوند، نتیجه‏اش را برای او در روز واپسین ثبت خواهد کرد. همچنین قرض دادن از کارهای خیری است که تأکید فراوان بر انجام دادن آن، نشانه جزای خیر بی‏شمار خداوند برای اهل آن است. خوشا به حال کسانی که از کمترین فرصت‏های پیش آمده، بیشترین استفاده را می‏برند و قلب بندگان خداوند را شاد می‏کنند و برای آخرت خود پس‏انداز نیکو تدارک می‏بینند. بی‏پرده نظر به کعبه راز کنید از نور، دریچه‏ای به دل باز کنید اندوخته حساب فردا، عشق است امروز بیایید و پس‏انداز کنید

4.     قرض و همسایه

رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: أتدرون ما حقُّ الجار؟ قالوا: لاَ، قال: إنْ اِسْتغاثَک أغِثهُ و إنْ اِسْتَقْرضَکَ أقرِضْهُ، و انْ افتقَر عُدْتَ اِلیْه... .10 آیا می‏دانید حق همسایه چیست؟ گفتند: خیر. فرمود: اگر از تو یاری خواست، یاری‏اش دهی و اگر از تو قرض خواست، قرضش دهی و اگر تهی‏دست شد، به او کمک رسانی و... . همچنین فرمود: حَقُّ الجَار إنْ مَرَضَ عُدْتَهُ و إنْ مَاتَ شَیَّعْتَهُ و إنْ اِسْتَقْرضَکَ اَقْرَضْتَهُ... . حق همسایه این است که اگر بیمار شد، به عیادت او بروی و اگر درگذشت، به تشییع جنازه‏اش بروی و اگر از تو قرض خواست، به او قرض بدهی. از حدیث‏های یاد شده، این نکته برمی‏آید که قرض دادن به برخی افراد و در برخی شرایط، یک امر واجب، وظیفه مسلمان است. تعبیر "حَقْ" در مورد همسایه، نشان می‏دهد که اگر فرد توانایی کمک به همسایه را داشته باشد و از آن دریغ کند، در واقع، در حق همسایه و هم‏نوع خویش کوتاهی کرده است. در حدیث دیگری از امام صادق علیه‏السلام، "حق" معلومی در دارایی توانگران معیّن شده است که می‏تواند قرینه‏ای بر این مطلب باشد که گاه قرض حسن، از امور واجب می‏شود: خداوند بزرگ در اموال توانگران، حقی غیر از زکات، واجب گردانیده است، چنان‏که فرموده است: "و آنان که در اموالشان حق معلومی است"، پس حق معلوم، غیر از زکات است و آن امر واجبی است که مرد در مال خود به اندازه توان مالی‏اش بر خود واجب می‏سازد. پس آن اندازه‏ای را که خود واجب ساخته؛ خواه در هر روز و خواه در هر هفته و خواه در هر ماه می‏پردازد. نیز خدای بزرگ فرموده است: "به خداوند قرض حسن بدهید" و این غیر از زکات است. نیز فرموده است: "از آنچه روزی‏شان کرده‏ایم، در پنهان و آشکار انفاق می‏کنند" و نیز از "ماعون" نام برده است و آن قرضی است که انسان می‏دهد و کالایی است که عاریت می‏دهد و احسان و بخششی است که می‏کند.11

5.     عامل جبران گناهان

از حدیثی که پیش‏تر از پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آوردیم،12 به خوبی برمی‏آید که یاری به یکدیگر و رفتار نیکو داشتن با قرض‏گیرنده، در آمرزش گناهان، بسیار اثربخش است. حال، اگر برخی از قرض‏دهندگان، پس از قرض دادنشان، قرض‏گیرنده را آزار دهند، مشمول این نتیجه نمی‏شوند، بلکه به دلیل آزاری که به گیرنده قرض وارد ساخته‏اند، سزاوار کیفر خواهند شد. به بیان دیگر، آن قرضی ستودنی است و پاداش فراوان دارد و گناهان را می‏آمرزد که "حَسن" باشد و اگر قرض از نوع "سیئه" شد، نتیجه عکس خواهد داشت. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ أَقْرَضَ مُؤمِنا یَلْتَمِسُ بِهِ وَجْهَ اللّه‏ِ اِلاَّ حَسَبَ اللّه‏ُ لَهُ أَجْرَهُ بِحِسَابِ الصَّدَقَة و مَا مِنْ مُؤمِنٍ یَمْشِی لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فِی حَاجَةٍ اِلاَّ کَتَبَ اللّه‏ُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ حَطَّ عَنْهُ بِهَا سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ بِهَا دَرَجَةً وَ زِیدَ بَعْدَ ذَلِکَ عَشْرُ حَسَناتٍ وَ شُفِّعَ فِی عَشْرِ حَاجَاتٍ و... .13 مؤمنی نیست که به مؤمن دیگری به خاطر خشنودی خدا قرض دهد، جز آنکه خداوند، پاداش او را صدقه می‏شمارد و مؤمنی نیست که در پی برآوردن حاجت برادر مؤمنش برود، مگر آنکه خداوند برای هر قدمش یک حسنه می‏نویسد و یک گناه از او پاک می‏سازد و یک درجه، او را بالا می‏برد. پس از آن، ده حسنه به او افزوده می‏شود و ده حاجت او برآورده می‏گردد و... . در این حدیث، امام صادق علیه‏السلامبرای هر گام از حرکت انسان برای کمک به برادر دینی و نیازمندش، جزای خیری برمی‏شمارد و این جزا تا آنجا می‏تواند ادامه یابد که برای هر کار نیک یا گام خیر، چندین مشکل انسان حل گردد و چندین گناه از او پاک و چندین حسنه برایش ثبت شود.

6.      حاجت روا شدن

رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرموده است: اَلْمُؤْمِنینَ اِخْوَةٌ یَقضِی بَعْضُهُمْ حَوائِجَ بَعْضٍ فَبِقَضَاءِ بَعْضِهِمْ حَوَائِجَ بَعْضٍ یَقْضِی اللّه‏ُ حَوَائِجَهُمْ یَومَ الْقِیَامَة.14 مؤمنان با هم برابرند. نیازمندی‏های یکدیگر را برمی‏آورند و به همین دلیل که نیازهای یکدیگر را برمی‏آورند، خداوند در روز قیامت، نیازمندی‏های آنان را برآورده می‏سازد.

7.     قرض، عامل رفع بلا

امام علی علیه‏السلام به کمیل بن زیاد نخعی فرمود: یَا کُمَیْلُ مُرْ اَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ وَ یُدْلِجُوا فِی حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی نَفْسی بِیَده ما اَدْخَلَ اَحَدٌ عَلی قَلْبِ مُؤْمِنٍ سُرُورا اِلاَّ وَ خَلَقَ اللّه‏ُ مِنْ ذَلِکَ السُرُّورِ لُطْفا فَاِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَة کان اسرع الیها من السیل فِی انْحِدَارِهِ.15 به خانواده‏ات دستور ده در تحصیل مکارم اخلاق بکوشند و حتی در تاریکی‏های شب به برآوردن نیازمندی‏های مردم بپردازند. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، هیچ کس بر دل انسان مؤمنی، شادمانی وارد نمی‏کند، مگر آنکه خداوند از این عمل نیک او، مایه لطفی می‏آفریند که هنگام گرفتاری و نزول بلا، سریع‏تر از سرعت سیلاب در سراشیبی، به کمک او می‏رسد و او را نجات می‏دهد.

8.       قرض، مایه شادی خدا و رسول

امام صادق علیه‏السلام در پاسخ یکی از یارانش می‏فرماید: اَلْقَرْضُ عِنْدَنَا بِثَمَانِیَةَ عَشَرَ وَ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ... یَا عُثْمَانُ اِنَّکَ لَوْ عَلِمْتَ مَا مَنْزِلَةُ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَبِّهِ مَا تَوَانَیْتَ فِی حَاجَتِهِ وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَی مُؤْمِنٍ سُرُورا فَقَدْ أَدْخَلَ عَلَی رَسُولِ اللّه‏ِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وَ قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ یَدْفَعُ الْجُنُونَ وَ الْجُذَامَ وَ الْبَرَصَ.16 نزد ما، قرض، هجده و صدقه، ده ثواب دارد... . ای عثمان، اگر بدانی که شأن مؤمن نزد خدا چه‏قدر است، هرگز در برآوردن حاجت او سستی نخواهی کرد و هر کس دل مؤمنی را شاد کند، همانا دل رسول‏خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را شاد کرده است. برآوردن حاجت مؤمن، دیوانگی و پیسی و جذام را دور می‏سازد.

9.     قرض، برتر از روزه و اعتکاف در خانه خدا

امام رضا علیه‏السلام فرموده است: ما مُؤمِنٍ أَقْرَضَ مُؤمِنا یُریدُ بِهِ وَجْهَ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسَبَ لَهُ ذَلکَ بِحِسَابَ الصَّدَقَةِ حَتَّی یُؤدّیه اِلَیْهِ مَالُهُ... وَ مَنْ قَضی لِمُؤمِنٍ حَاجَةً کانَ اَفضلُ مِنْ صِیامه و اِعْتکافِه فِی الْمَسجِد الحَرام.17 کسی که به مؤمنی به خاطر خشنودی خدای عزوجل قرض دهد، آن قرض به حساب صدقه برای او خواهد بود تا زمانی که قرض‏گیرنده آن را ادا کند... و هر که حاجتی از مؤمنی برآورد، برای او از روزه و اعتکاف در مسجدالحرام برتر خواهد بود. افزون بر روایات بالا، روایت‏های فراوان دیگری نیز هست که ارزش کسانی را که در برآوردن نیازمندی‏های مؤمنان مشارکت دارند، بیان می‏کنند. امروزه برخی برای چندین بار به سفر زیارتی یا حج خانه خدا می‏روند، ولی هرگز فکر نمی‏کنند شاید کار واجب‏تر یا پسندیده‏تری نیز وجود داشته باشد. بر اساس روایت‏های بسیاری که برخی از آنها نقل شد، اگر پیرامون انسان، گرفتارانی باشند، کمک کردن به آنان مثل دادن قرض به ایشان برای رفع مشکل یا برآوردن نیازشان، ارزش و ثواب بسیار بیشتری از برخی مستحبات مؤکد مثل زیارت و اعتکاف و حج دارد. همه این مقایسه‏ها و تعبیرهای زیبا در کلام معصومین علیهم‏السلام، بر ارزشمندی جایگاه "مؤمن" و "انسان" و "کمک و یاری" رساندن به یکدیگر در مکتب اسلام دلالت دارد. ملا محسن فیض کاشانی می‏گوید:18 ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی به ز صد سال نماز است به پایان بردن یک طواف سر کوی ولی حق کردن به ز صد حج قبول است به دیوان بردن تا توانی ز کسی بار گرانی بِرَهان به ز صد ناقه حمرا است به فرمان بردن یک گرسنه به طعامی بنوازی روزی به ز صوم رمضان است به شعبان بردن یک جو از دوش مدین دَیْن اگر برداری به ز صد خرمن طاعات به دیان بردن به از آزادی صد بنده فرمان‏بردار حاجت مؤمن محتاج به احسان بردن دست افتاده بگیری ز زمین برخیزد بِهْ ز شب‏خیزی وشاباش ز یادان بردن نوشته‏اند روزی صفوان در مجلس امام صادق علیه‏السلام حضور داشت. ناگهان مردی که آثار ناراحتی از چهره‏اش نمایان بود، به مجلس وارد شد و لب به سخن گشود و به شرح گرفتاری‏اش پرداخت. گرفتاری او یک مسئله مالی بود که کارش را به بن‏بست کشانده بود. امام به صفوان دستور داد: "بی‏درنگ برو و در حل مشکل برادر ایمانی خود بکوش." صفوان پس از برطرف کردن گرفتاری آن مرد، به حضور امام بازگشت. امام درباره جریان کار پرسید و صفوان گفت: خداوند اصلاح کرد. آن‏گاه امام فرمود: آگاه باش، اقدام در حل همین مشکل به ظاهر کوچک که برای آن مقدار کمی هم وقت صرف کردی، از طواف یک هفته متوالی به دور کعبه برای تو باارزش‏تر است. سپس آن حضرت افزود: مردی به علت گرفتاری‏اش به حضور امام حسن علیه‏السلام رسید و از آن حضرت یاری خواست. امام حسن علیه‏السلامبی‏درنگ، آماده شد و به راه افتاد. در میان راه به حسین بن علی علیه‏السلامبرخورد کردند، در حالی‏که به نماز ایستاده بود. امام حسن علیه‏السلام از آن مرد پرسید: چرا از حسین بن علی علیه‏السلامغافل شدی و از وی کمک نخواستی؟ پاسخ داد: ابتدا تصمیم داشتم از ایشان در حل مشکل خود درخواست کمک کنم، ولی چون شنیدم آن حضرت در حال اعتکاف است، منصرف شدم. سپس امام حسن علیه‏السلامفرمود: "اگر توفیق رفع گرفتاری تو را یافته بود، ارزش آن برایش از یک ماه اعتکاف بیشتر بود".19

10.تشویق به قرض در صورت نیازمندی

امام موسی کاظم علیه‏السلام می‏فرماید: مَنْ طَلَبَ الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ فَغُلِبَ فَلْیَسْتَقْرِضْ عَلَی اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله.20 کسی که به دنبال کسب روزی حلال برود، ولی در زندگی درمانده شود، باید قرض کند. خداوند و رسولش، او را [برای ادا] یاری خواهند کرد. این حدیث، در کتاب وسائل‏الشیعه نیز با همین مضمون آمده است. همچنین در جلد پنجم کتاب المعیشة فروع کافی با کمی تغییر آمده است که آن را می‏آوریم: موسی بن بکر می‏گوید: موسی بن جعفر علیه‏السلام به من فرمود: کسی که در پی روزی حلال برود تا خرج خود و عیالش درآورد، همچون مجاهد در راه خداست، ولی اگر کسب این روزی برایش سخت شد، باید قرض بگیرد و دَیْنش برعهده خدا و رسول است؛ به اندازه‏ای که قوت و غذای خانواده‏اش را تأمین کند. پس اگر از دنیا رفت و دَیْنش را ادا نکرد، بر عهده امام است که آن را ادا کند و اگر امام چنین نکرد، گناهش بر گردن اوست. خدای عزوجل فرمود: "صدقه‏ها مخصوص فقیران، مسکینان، کارکنان بر امر صدقه و... بده‏کاران است" و آن شخص، فقیر و مسکین و بده‏کار است.21 بر اساس این دو حدیث، اشکالی ندارد که انسان نیازمند قرض بگیرد و اگر بدون نیاز، در پی قرض برود، البته دچار عمل مکروهی شده است. امام خمینی رحمه‏الله در تحریر الوسیلة درباره قرض می‏فرماید: قرض گرفتن بدون احتیاج مکروه است و به هر اندازه نیاز به قرض کمتر باشد، کراهت گرفتن آن بیشتر و شدیدتر می‏شود و به هر مقدار احتیاج به آن بیشتر شود، کراهت گرفتن آن کمتر و سبک‏تر خواهد شد تا اینکه کراهت آن برداشته می‏شود و در برخی موارد گرفتن قرض برای امر واجبی مثل حفظ آبرو و جان و امثال اینها واجب می‏شود.22 بنابراین، به نظر می‏رسد قرض گرفتن برای فرد نیازمند ـ به ویژه اگر نیازش، موقتی باشد و بداند که در آینده می‏تواند قرض خود را ادا کند ـ پسندیده است. به فرموده امام کاظم علیه‏السلام، با توجه به بقای نیاز فرد تهی‏دست، می‏توان برای حل مشکل او و بده‏کاری‏اش، مبلغی از محل "صدقات" پرداخت کرد؛ زیرا او مصداق یکی از موارد مصرف "صدقات" است.23 با دقت در برخی روایت‏های موجود، می‏توان پی برد که بزرگان دین حتی شخص رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه اطهار علیهم‏السلام بنا به مقتضای اوضاع و احوالشان، قرض گرفته24 و به همه مسلمانان سفارش نیز کرده‏اند که بی‏جهت و بدون ضرورت، قرض نگیرند.

11.پرهیز از وام‏دار شدن

برخی از احادیث به این نکته اشاره دارند که بدون نیاز، نباید به قرض یا دَیْن روی آورد. البته بیشتر تعبیرهای موجود، به دوری از دَیْن اشاره دارد و واژه "قرض" کمتر به کار رفته است. برای نمونه، امام علی علیه‏السلامفرموده است: اِیّاکم وَ الدَّیْنَ فَاِنَّه مَذَلةٌ بالنَّهار وَ مَهمّةٌ باللَّیْلِ وَ قضاءٌ فی الدنیا و قضاءٌ فی الاخرة.25 از زیر بار دین رفتن بپرهیزید؛ زیرا در روز، موجب ذلت و در شب، موجب همّ و غم است و باید یک بار در دنیا و یک بار در آخرت ادا شود. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: "تَعَوَّذُوا بِاللّه‏ِ مِنْ غَلَبَةِ الدَّیْنِ؛ به خدا پناه ببرید از بسیار شدن دَیْن".26 امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: خَفِّفُوا الدیْنَ فَاِنَّ فِی خفِّة الْدَین زِیادَةُ و الْعُمْرِ.27 دین خود را سبک کنید (کمتر قرض کنید و کمتر زیر بار آن بروید)؛ زیرا در سبکی وام، طول عمر است. با اندکی تأمّل در این روایات می‏توان دریافت آنچه ائمه طاهرین علیهم‏السلام نکوهش کرده‏اند، زیر بار "دَیْن" رفتن است. به بیان دیگر، در شرایطی که انسان می‏تواند زیر دَیْن کسی نرود یا ضرورتی وجود ندارد، شایسته است کاری نکند که او را مدیون می‏سازد. دومین نکته این است که انسان نباید روحیه دَیْن پذیری یا بی‏اعتنایی در برابر مدیون شدن را به خود گیرد. اساسا اظهار نیاز به دیگری انسان را خوار و نیازمند و ضعیف نشان می‏دهد و این، با مقام والای انسان مناسب نیست. ازاین‏رو، در برخی از احادیث معتبر، وام گرفتن معادل کفر به شمار آمده است؛ یعنی همان گونه که کفر امری ناپسند است، هیچ انسان باشخصیت هم نباید نیاز خود را به دیگری اظهار کند. ابوسعیدخدری می‏گوید از رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهشنیدم که فرمود: "أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْکُفْرِ وَ الدَّیْنِ قیل یا رَسُولَ اللّهِ اَیَعْدِلُ الدَّیْنُ بِالکُفْرِ؟ فَقَال نَعَم؛28 از کفر و بده‏کاری [هر دو ]به خدا پناه می‏برم." گفته شد ای رسول خدا، آیا بده‏کاری معادل کفر است؟ فرمود: آری. البته با توجه به روایت‏های پیشین، انسانی که نیاز ضروری دارد، می‏تواند قرض کند. به بیان دیگر، کراهت "قرض" گرفتن برای فرد نیازمند نیست. قرض کردن تنها در حالت بی‏نیازی و به منظور افزون‏طلبی و مال‏اندوزی، مکروه و زشت دانسته شده است. با توجه به شرایط و آداب گفته شده درباره قرض در آموزه‏های پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهو ائمه اطهار علیهم‏السلام، با دیگر دُیون فرق دارد. به ویژه آنکه وجود احادیث فراوان درباره قرض‏دهندگان و گیرندگان قرض نیز گویای این تفاوت است. با توجه به تبیین ائمه معصومین علیهم‏السلام در مورد قرض و فرهنگ آن در میان مسلمانان، هرگز محدوده آن با مسئله دَیْن و زیر بار دَیْن رفتن خلط نشده است؛ زیرا مسلمانان می‏دانستند باید در پی شرایطی باشند که کمتر به کمک مالی و حتی غیرمالی دیگران نیازمند شوند. برای نمونه، تشویق‏ها و سفارش‏های فراوان آن بزرگواران به کار و کسب روزی حلال و دوری از بی‏کاری و تنبلی و انجام دادن امور زندگی به دست خود افراد، بیانگر این واقعیت مهم است که باید در پی شرایطی باشند تا وامدار دیگران نشوند، ولی اگر ناخواسته دچار چنین وضعیتی شدند، با توکل به خدا و بدون دغدغه، به سراغ این عمل سفارش شده بروند. حتی امید داشته باشند که خداوند، آنان را در ادای این قرض، یاری خواهد کرد. حتی اگر شرایطشان در آینده نیز بهتر نشود و در شرایط نیازمندی مداوم باقی بمانند، اسلام به‏گونه‏ای پیش‏بینی کرده است که قرض این‏گونه افراد از محل دریافت صدقات واجب و مستحب پرداخت شود یا اینکه قرض‏دهندگان، با گذشت و مدارا یا بخشیدن طلبشان، خود را مشمول اجر کریم و مضاعف خداوند بگردانند.29 در برخی کتاب‏ها، در توضیح احادیث دَیْن، مسئله قرض گرفتن و مقروض شدن چنان معنا و تفسیر شده است که گویی منظور از "قرض" همان مدیون شدن و زیر بار دین رفتن است. شدت نهی و پرهیز از قرض کردن به گونه‏ای در تفسیر این حدیث‏ها آمده است که به نظر می‏رسد افراد حتی در حالت نیاز، هرگز به خود اجازه قرض گرفتن نخواهند داد. این در حالی است که قرض، در اسلام و آموزه‏های بزرگان دین با توجه به شرایط اقتصادی فرد توصیه شده است. حتی ائمه اطهار علیهم‏السلامبرای اموری مانند ازدواج و حج مجوز قرض داده‏اند: قُلتُ لاَبی عبداللّه‏: جُعِلْتُ فداک یَسْتَقْرِضُ الرَّجُلُ وَ یَحُجُّ؟ قالَ: نَعَم. قُلْتُ: یَسْتَقْرِضُ وَ یَتَزَوَّجُ؟ قالَ: نَعَم، اِنَّهُ یَنْتَظرُ رِزْقَ اللّه‏ غُدوَةً وَ عَشیَةً.30 راوی از امام صادق علیه‏السلام درباره قرض گرفتن برای حج و ازدواج می‏پرسد و امام در پاسخ می‏فرماید: "آری و پس از آنکه قرض گرفت، صبح و شام منتظر روزی خداوند خواهد بود." این حدیث، نشان‏دهنده باز بودن راه قرض گرفتن حتی برای انجام دادن برخی مستحبات یا کارهای ضروری دیگر است.

پی نوشت _____________________________________________________________________ 1. بقره: 261. 2. حسین حقانى زنجانى، نظام اخلاقى اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373، چ 1، صص 455 ـ 460. 3. نهج البلاغه، نامه 31، ص 630 . 4. سید مصطفى آل اعتماد، بلاغة الحسینع، ترجمه: على کاظمى، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1406هـ . ق، ص 22. 5. ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینى رازى، الفروع من الکافى، تصحیح: على اکبر غفارى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391 هـ . ق، ج 4، ص 36. 6. تهذیب الاحکام، ج7، ص 162. 7. بحارالانوار، ج 73، ص 368. 8. نهج‏البلاغه،ص 630. 9. الفروع من الکافى، ج 8 ، ص 86 . 10. بحارالانوار، ج 79، ص 93. 11. علاءالدین على متقى بن حسام‏الدین هندى، کنز العمّال فى سنن اقوال و الافعال، ج 9، بیروت، لبنان، مؤسسه الرساله، 1399 هـ . ق / 1979م، ص 52. 12. بحارالانوار، ج 3، ص 368. 13. همان، ج 71، ص 311. 14. همان. 15. همان، ص 314. 16. فروع من الکافى، ج4، ص 34. 17. بحار الانوار، ج 71، ص 233. 18. موسى خسروى، پند تاریخ، تهران، انتشارات کتاب‏فروشى اسلامیه، بى‏تا، چ 8 ، ج 4، ص 115. 19. سیدمجتبى موسوى لارى، رسالت اخلاق در تکامل انسان، قم، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1353، ص 248. 20. ابوجعفر محمدبن على بن حسین بن بابویه قمى، من لا یحضره الفقیه، تصحیح: على اکبر غفارى، ج3، تهران، نشر صدوق، بى‏تا، ص 182. 21. فروع من الکافى، ج5، ص 93. 22. سیدروح اللّه‏ موسوى خمینى، تحریر الوسیلة، ج 1، ص 57. 23. فروع من الکافى، ج 5، ص 93. 24. بحارالانوار، ج96، ص 142. برگرفته از: قرض‏الحسنه و آثار اقتصادى آن، ص 35. 25. فروع من الکافى، ج 5، ص 95؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 183. 26. همان، ص 92؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج3، ص 181. 27. صدوق، امالى، ج2، ص 279؛ بحارالانوار، ج 153، ص 145، ح 21. 28. بحارالانوار، ج 103، ص 141، باب 2، ح 2. 29. بقره: 245. 30. محمدبن حسن حر عاملى، وسائل الشیعه، تهران، کتاب‏خانه اسلامیه، بى‏تا، ج 13، ص 82 . منبع : کتاب " باران برکت قرض الحسنه "